Jaarverslag 2013

Van Geldermonument

In 2008 ontstond bij de toenmalige wethouder van Wormerland, Peter Roos, de gedachte om een herinnering aan de papierfabriek van Van Gelder tot stand te brengen.

Aanleiding was de terugkeer van zes zuilen van vijf meter hoog, die onderdeel van een papiermachine waren geweest. Bij de sloop van de fabriek waren deze geschonken aan onze voorloper, de Vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in de Zaanstreek (MBTZ). In 1983 gaf de vereniging ze in bruikleen aan de TU Delft, maar in 2008 had de TU er geen plaats meer voor en kwamen ze terug naar Wormer.

De vereniging ondersteunde graag de gedachte van de wethouder. In feite was de voorgenomen sluiting en sloop van de papierfabriek een belangrijke stimulans om een formele vorm te geven aan de al sluimerende ideeën om aandacht te gaan geven aan het industrieel erfgoed, dat in Zaanstad ten prooi viel aan kaalslag. Het ontstaan in 1981 van MBTZ, een van de twee voorlopers van de huidige vereniging Zaans Erfgoed, werd daar een gevolg van.  Gecombineerd met de grote betekenis die het bedrijf voor de gemeenschap in Wormer heeft gehad vond Zaans Erfgoed een monument alleszins op zijn plaats.

Vanaf 2008 is de vereniging bezig geweest met het maken van een plan, het via een prijsvraag aanzoeken van een kunstenaar en het rondkrijgen van de financiering voor dit kostbare project. Bestuurslid Cees Kruit was de grote animator. Hij slaagde er met behulp van een jury in een kunstenaar aan te trekken die de klus aankon. Herbert Nouwens maakte het ontwerp De Prop, waarin de zes zuilen een stalen prop dragen. Daarmee werd enerzijds gerefereerd aan het product dat in het bedrijf van Van Gelder werd gemaakt, maar tevens symboliseerde de vorm van het kunstwerk wat de werknemers van Van Gelder en hun huisgenoten in Wormer zullen hebben gevoeld bij de sluiting van het bedrijf: hun inspanningen werd verfrommeld en weggegooid.

Cees slaagde er ook in de financiering voor dit project geheel rond te krijgen, met dank aan een aantal Wormerlandse en Zaanse fondsen en enkele bedrijven uit Wormerland. Er werd € 45.000 aan sponsorgelden verkregen. Daarnaast werkten bedrijven mee door kosten voor hun rekening te nemen. Het lukte zelfs om het monument ’s avonds te laten verlichten. De stichting Zaans Schoon en de vereniging Zaans Erfgoed zorgden voor het resterende deel van de financiering.

Op 12 september 2013 onthulde burgemeester Tange van Wormerland het beeld. Schoolkinderen lieten ballonnen op. De verste kwamen tot Woudrichem en Breda en dat is met VVV-bonnen beloond.

 

Financiële en in-naturasponsors voor het project waren het Honig Laanfonds, de Bredenhof Stichting, het Gerrit Blauwfonds, de stichting Ir. P.M. Duyvis, de stichting Support Cultuur en Sport Wormerland, de gemeente Wormerland, de woningbouwvereniging WormerWonen, de stichting Doelen Wormer en Oostknollendam, Crown Van Gelder, Lassie Fabrieken, Rotary Zaanstad, Bouwers van Braam- Minnesma en Caviro electro.

---

Waar de sluiting en de sloop van Papierfabriek Van Gelder de stoot gaf tot de oprichting van de Vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in de Zaanstreek (MBTZ; in 1999 omgedoopt naar vereniging Zaans Industrieel Erfgoed (na 1850)), was de Zaanse Schans de bakermat van de andere partner in de fusie waaruit  de vereniging Zaans Erfgoed ontstond. Ter ondersteuning van de stichting Zaanse Schans werd in 1961 de vereniging Vrienden  van de Zaanse Schans opgericht. In 1976 werd deze verbreed en omgedoopt in Vereniging Vrienden van het Zaanse Huis, de fusiepartner van MBTZ in 2004.

Ondanks deze herhaalde verbreding van de doelstellingen blijft de Zaanse Schans een zwaartepunt in de aandacht van de vereniging, al was het maar omdat er zoveel monumenten staan. Panden in een gebied waar de Zaanstreek trots op kan zijn, maar die door de grote en nog steeds groeiende bezoekersstroom onder druk komen te staan.

–          Aanpassing en uitbreiding

De vereniging is vertegenwoordigd in de Historische Commissie Zaanse Schans, een adviescommissie voor de stichting, ingesteld bij een in 2011 tussen de wethouder Monumenten, de voorzitter van de Monumentencommissie, de voorzitter van de Stichting de Zaanse Schans en de voorzitter van de Vereniging Zaans Erfgoed (namens de werkgroep Zaanse Schans, waarin enkele  erfgoedorganisaties deelnamen) afgesloten convenant. De adviezen zijn ook belangrijk voor de Monumentencommissie, die geen plannen voor de Zaanse Schans behandelt zonder advies van de Historische commissie. Hierdoor is VZE nauw betrokken bij de ontwikkelingen.

 

In 2013 werden plannen besproken voor een passantensteiger (tussen de molens Os en het Klaverblad) en een aanlegsteiger voor riviercruiseschepen. Vooral de laatste, die voor de  molen De Ooievaar bij Duijvis is gepland, heeft veel bezwaren opgeroepen. Het plan wordt echter toch doorgezet.

 

De EFRO-gelden uit de Europese Unie maken het de stichting mogelijk de entrees van de Zaanse Schans nieuw en verbeterd in te richten. De plannen voor de entree bij de Julianabrug kregen veel steun van de Historische Commissie. Zij zijn in 2013 uitgevoerd. Vooral de kralentuin is een aanwinst. Het plan voor het Schipperplein werd in eerste instantie door de Historische Commissie afgekeurd. Het deed geen recht aan het uitgangspunt voor de Zaanse Schans: een stijlkamer voor een Zaanse buurt rond 1850. Dit leidde tot stevige aanvaringen met de ondernemers op de Schans. In overleg met leden uit de commissie werd een nieuw ontwerp gemaakt, dat eind 2013 gereed was voor bespreking.

 

Binnen vereniging De Zaansche Molen werd de discussie gevoerd over verplaatsing van het Molenmuseum vanuit de Museumlaan  in Koog aan de Zaan naar de Zaanse Schans. Zaans Erfgoed kan zich de wens van de molenvereniging heel goed voorstellen en verzet zich niet tegen een passende ontwikkeling op het landje De Haan aan de Zaanse Schans.

 

–          Stichting De Oude Wolf

De particuliere eigenaar van het Jacob Visterrein, ten noorden van de Zaanse Schans, wil moderne woningen realiseren op dit terrein. Er rust nu nog een bedrijfsbestemming op, maar de gemeente heeft al uitgesproken deze te willen wijzigen. Met andere organisaties neemt de vereniging deel in de in 2012 opgerichte Stichting De Oude Wolf, die zich tot doel stelt: “Het bevorderen van de ontwikkeling van het gebied aan de Kalverringdijk dat bekend staat onder de naam “Jacob Visterrein” op een zodanige wijze dat die ontwikkeling optimaal bijdraagt aan het benutten van het landschappelijk, cultuurhistorisch en toeristisch potentieel van het terrein en haar omgeving, alsmede het bevorderen van ontwikkelingen die gericht zijn op het behoud en versterking van ontwikkelingen in de gave bouwkundige en landschappelijke structuur van het gebied rondom de Zaanse Schans en de Kalverpolder.”

Eind 2013 zijn de vooruitzichten niet rooskleurig.

 

–          Handhaving regels voor monumenten

De spanning tussen het behoud van een kwalitatief sterke stijlkamer en de belangen van de individuele ondernemers komt ook op andere wijzen tot uiting. De vereniging zag aanleiding om op 16 december 2013 een brief aan het college van  Burgemeester en Wethouders van Zaanstad te sturen, waarin werd gevraagd om handhaving van de Monumentenwet en de Monumentenverordening. Er werden voorbeelden genoemd, met foto’s toegelicht, waarin de regels met voeten waren getreden. Het bestuur van de stichting Zaanse Schans had bij de rechter geen kans gekregen om op te treden tegen bijvoorbeeld het schilderen van Engelstalige teksten of het zagen van een ijsuitgifteluik, beide in rijksmonumenten. De stichting vroeg daarom de gemeente om op te treden. In 2014 heeft de gemeente dit opgepakt.

---

Zaans Erfgoed heeft aan de gemeente Zaanstad gevraagd de Zaandijkerkerk als monument te beschermen. De kerk werd met sloop bedreigd. De vereniging heeft een uitvoerige beschrijving opgesteld waarin de architectonisch-historische, stedenbouwkundige en cultuurhistorische waarden zijn onderbouwd. In 2012 hebben BenW van Zaanstad de Zaandijkerkerk als gemeentelijk monument aangewezen. Elders in dit jaarverslag wordt de daarbij gevolgde procedure naar voren gehaald, want die bleek onverwachte gevolgen te hebben.

De aanwijzing heeft de kerk vooralsnog van sloop gered, maar definitief behoud vraagt consolidatie en een passend gebruik van het gebouw. Na het failliet van de eigenaar zijn samen met de stichting Zaan en Dijk en het Cuypersgenootschap in 2012 de eerste initiatieven ontwikkeld. De gemeente nam eveneens haar verantwoordelijkheid en er werd contact gezocht met Stadsherstel Zaanstreek NV. In 2013 werden de plannen concreter. Stadsherstel werd eigenaar van de kerk, bureau Greven werd aangetrokken voor het restauratieplan en Nunc architecten kreeg opdracht om een plan te ontwikkelen voor het inbouwen van woningen in de kerk. Lacondon Beheer, een plaatselijk bekende ontwikkelaar, kwam met voorstellen voor de in vulling van het gebied ten noorden van de kerk. Ook Parteon was daarbij betrokken. Het lijkt een reële mogelijkheid om de kerk als gebouw te behouden in een aangepaste en stedenbouwkundig verbeterde omgeving.

---

Vanuit de Historische vereniging Koog-Zaandijk kwam het initiatief om het hofje aan de Zuiderkerkstraat in Koog aan de Zaan te beschermen door het als gemeentelijk monument aan te wijzen. Het bestaat uit dertig voormalige arbeiderswoningen van baksteen met traditionele Zaanse houten puntgevels en geschulpte windveren. Het is gebouwd in 1913-1914 en dus nu honderd jaar oud.

De Historische vereniging zorgde voor een redengevende omschrijving en samen met Zaans Schoon werd het verzoek tot aanwijzing bij de gemeente ingediend.

Eind 2013 is het behandeld in de toenmalige Monumentencommissie. Deze oordeelde welwillend over het voorstel, maar vroeg zich af of het hofje bijzonder genoeg was. Eerst zou  in de gemeente geïnventariseerd moeten worden of er nog meer van dergelijke hofjes bestonden, waarna een betere afweging zou kunnen plaatsvinden.

---

In 2013 besloot de provincie aan vijftien provinciale monumenten hun status te ontnemen. Aan de gemeente werd gevraagd te overwegen de panden als gemeentelijk monument aan te wijzen. Dat is voor het overgrote deel ook gebeurd. Daartegenover stond dat de Molenschuur De Pauw als provinciaal monument werd aangewezen. In de verenigingswerkgroep Advies en Documentatie is deze gang van zaken nauwlettend gevolgd.

Tevens werd aandacht gegeven aan de mogelijkheid om het Luchthuis achter Westzijde 38, in particulier bezit, aan te wijzen als gemeentelijk monument. De Stichting Monet aan de Zaan heeft gevraagd het luchthuis als gemeentelijk monument aan te wijzen. Via Zaans Schoon werd aandacht gevraagd voor Zuiderhoofdstraat 54A en 22-24. Van het pand van Hoveling in Koog aan de Zaan werd vastgesteld dat dit van onvoldoende cultuurhistorisch belang was om een verzoek tot aanwijzing als gemeentelijk monument te rechtvaardigen.

Geconstateerd kon worden dat Padlaan 1 (het Weversend) te Krommenie conform een eerder verzoek van de verenging d.d. 15 februari 2009 (!) de gewenste status van gemeentelijk monument had verkregen.

Zorgen werden geuit over het Huis De Cardinalen en de Bonifatiuskerk. Ook J.J. Allanstraat 322 in Westzaan en mogelijke ontwikkelingen op de Hemmes werden besproken. Een specifieke discussie werd gevoerd over de wens om zonnepanelen op het dak van een (provinciaal) monument te bevestigen. Het betrof het gemaal in Wormer. De meningen zijn verdeeld over de toelaatbaarheid daarvan.

---

Na veel overleg werden in 2013 oplossingen gevonden voor het behoud van vier pakhuizen in Wormer. Op 1 augustus werden de overeenkomsten getekend tussen gemeente, Vanilia, ADM Cocoa en de stichting Zaanse Pakhuizen.  Voor ADM wordt een nieuwe toegangsweg aangelegd, waarvoor pakhuis Wormerveer wordt verplaatst. Dit pakhuis zal worden gebruikt door Vanilia, de andere drie worden overgedragen aan de stichting Zaanse Pakhuizen. Daarmee lijkt het behoud van alle vier monumentale panden definitief gerealiseerd.

---

Bewoners van de Herengracht hebben de vereniging om advies gevraagd omdat zij vreesden dat  aanstaande rioleringsplannen de fundamenten van hun woningen zou kunnen beschadigen. Veel van de woningen stammen uit de 18^e en 19^e eeuw. Een van de bestuursleden van VZE heeft de inwoners naar hun tevredenheid kunnen adviseren.

---

Het voorstel van de gemeente om IKEA zich te laten vestigen op het Bruijnzeelterrein riep binnen de vereniging enige discussie op. IKEA wilde een van de voormalige hallen in gebruik nemen, maar dan wel geheel aangepast in IKEA-stijl. De voor de hand liggende discussie is hier of de vergroting van de werkgelegenheid met enkele honderden banen belangrijker is dan het verdwijnen van een karakteristieke hal. Mede omdat er in het gebied nog enkele van deze hallen daadwerkelijk in gebruik zijn, waaronder beschermde, concludeerde het bestuur dat er geen reden was om hier tegen in actie te komen.

De gemeentelijke Monumentencommissie heeft als eis gesteld dat de historie zichtbaar zou moeten blijven. Dat is gehonoreerd in de vormgeving van een gevel van het ontwerp, maar gaande het ontwerpproces werd het historisch detail al minder sterk. Het blijft af te wachten in hoeverre de vestiging daadwerkelijk plaatsvindt en of er uiteindelijk een herkenbaar detail overblijft.

---

Sinds 2010 werkt een werkgroep Oral History Hembrug aan een project om tientallen mondelinge verhalen uit de geschiedenis van het Hembrugterrein op te nemen en uiteindelijk in enkele korte documentaires verwerken. Eind 2013 waren 39 interviews afgenomen en grotendeels uitgewerkt. Van de gemeente werd een ondersteunende subsidie verkregen om op basis van deze interviews een of twee pilotdocumentaires te maken. In 2014 zullen nadere stappen worden gezet om het project uit te werken en in te bedden.

---

In de Monumentencommissie Zaanstad werden twee leden geacht namens Zaans Erfgoed deel uit te maken van de commissie: Jan-Derk Koudijs en Christiaan Homburg. De procedure rond de Zaandijkerkerk maakte duidelijk dat dit een kwetsbare positie opleverde. Nadat de gemeente op advies van de Monumentencommissie had besloten tot aanwijzing van de kerk als gemeentelijk monument spande de eigenaar een juridische procedure aan omdat de commissie geen onafhankelijk advies zou hebben gegeven. De vereniging had immers gevraagd om deze bescherming en vervolgens via de twee leden in de commissie over dat verzoek geadviseerd aan BenW.

De rechter ging hierin mee. Hij ging zelfs zover dat zijns inziens leden van Zaans Erfgoed niet hadden mogen meespreken in de commissie. De gemeente moest de procedure overdoen en heeft daarbij de Amsterdamse Monumentencommissie om advies gevraagd. Daarna is opnieuw tot bescherming besloten.

Het bestuur vond dit een discutabele uitspraak. Het is begrijpelijk dat bestuursleden van Zaans Erfgoed niet zouden mogen meeadviseren over verzoeken die het bestuur zelf heeft ingediend. Dat ook leden van de vereniging dat niet zouden mogen gaat wel heel ver, zeker als daarbij wordt betrokken dat van de acht leden van de commissie er zeven lid waren van de vereniging Zaans Erfgoed. De vereniging was helaas geen partij in de rechtszaak en kon daardoor niet in hoger beroep gaan.

Om te voorkomen dat dergelijke discussies zich weer zouden voordoen besloot het bestuur in het vervolg geen verzoeken tot aanwijzing meer in te dienen, maar aan de stichting Zaans Schoon te vragen dit te doen. Er zijn geen bestuursleden van Zaans Schoon lid van de Monumentencommissie.

---

Na eerdere berichten werd in 2013 duidelijk dat de gemeente Zaanstad, in navolging van vele andere gemeenten, de afzonderlijke Monumentencommissie wilde opheffen en de functie wilde onderbrengen in een nieuwe Adviescommissie Welstand en Monumenten.  In de nieuwe commissie zouden twee leden met specifieke erfgoeddeskundigheid worden opgenomen. Ook zouden er twee burgerleden van de commissie deel uitmaken, waarvan de vereniging Zaans Erfgoed er een mocht voordragen.

Het bestuur werd in eerste instantie betrokken bij de discussie over deze voornemens. Daarbij overwogen wij dat in deze nieuwe opzet het verdwijnen van de afzonderlijke Monumentencommissie verlies aan kennis en ervaring zou opleveren. Daartegenover zou staan dat de monumentenadvisering onderdeel zou gaan uitmaken van een commissie met een zwaardere status binnen het ambtelijk apparaat dan de oude Monumentencommissie. Dat zou winst kunnen betekenen. Dit overwegend hebben wij de voorgenomen wijziging zonder bezwaren aanvaard.

Voor het invullen van de functie van onafhankelijk burgerlid zijn enkele personen benaderd. Het bestuur vond Linette Pielkenrood bereid deze rol op zich te nemen. Deze voordracht is door de gemeente overgenomen. Helaas gold dat niet voor ons verzoek een door ons voorgedragen vervanger bij afwezigheid van Linette aan te stellen.

December 2013 heeft de ‘oude’ Monumenten commissie voor het laatst vergaderd. In de voorjaarsvergadering in 2014 zijn de twee leden die Zaans Erfgoed vertegenwoordigden bedankt voor hun inspanningen, evenals de onafhankelijk voorzitter van de Monumentencommissie, Piet van Nugteren.

---

Een belangrijke functie voor de vereniging is het geven van informatie over het Zaanse erfgoed aan geïnteresseerden. Daarin speelt de website ‘Monumentaal aan de Zaan’ (http://zaans-industrieel-erfgoed.nl/ of http://verenigingzaanserfgoed.nl/ ) een belangrijke rol, met webmaster Cees Kingma. De site is een aanvulling op ons kwartaaltijdschrift ‘Zaans Erfgoed’. In de gedrukte versie ben je gehouden aan de beperkte en nauwkeurig omschreven ruimte die een blad nu eenmaal heeft. Op het internet is er over het algemeen wat meer ruimte om wat dieper in te gaan op de diverse onderwerpen. Bovendien kan wat rijkelijker worden omgegaan met het beschikbare beeldmateriaal.

De website heeft inmiddels een kleine duizend pagina’s (artikelen). Sommige artikelen zijn een uitgebreid (beeld)verslag van een bijzonder Zaans monument. Andere artikelen doen slechts beknopt verslag van een evenement waarbij het Zaanse erfgoed centraal stond. Van oorsprong is deze website opgezet vanuit het Zaanse industriële en maritieme verleden. Geleidelijk aan zijn er steeds meer artikelen bij geplaatst waarin de Zaanse houtbouw een rol speelt.

Steeds meer oudere werknemers van industriële bedrijven verhuizen naar kleinere woningen of verzorgingstehuizen. Het zorgvuldig door hen opgebouwde archief over een arbeidzaam leven past opeens niet meer in hun kleiner wordende behuizing en wordt aangeboden aan een erfgoedvereniging, zoals bijvoorbeeld het Historisch Genootschap Wormer. De webmaster van de website heeft recentelijk diverse archieven van de voormalige papierfabriek van Van Gelder Zonen in Wormer geïnventariseerd en beschreven onder de rubriek ‘Collecties’ op de website.

In de rubriek ‘Historie’ zijn een aantal artikelen geplaatst die eerder in andere dan Zaanse bladen werden gepubliceerd. Er staan bovendien een aantal beschouwende artikelen die de industrialisatie van de Zaanstreek in een groter kader plaatsen.

In het ‘Portaal’ op de site staan doorverwijzingen naar alle toe nu toen bekende sites van relevante erfgoedbehoud verenigingen of culturele instellingen die het erfgoed in de Zaanstreek uitdragen.

Door de diepgaande studie over de rijstverwerking in de Zaanstreek is er zoveel informatie beschikbaar gekomen dat dit zelf een eigen rubriek op de site vereiste. In de rubriek ‘Rijst’ staan een aantal artikelen die in landelijke verschijnende bladen zijn gepubliceerd en niet zijn verschenen in specifiek in de Zaanstreek uitgegeven bladen.

De site heeft gemiddeld ruim 4000 unieke bezoekers per maand die gezamenlijk 6500 maal de site bezoeken en dan ruim 20.000 pagina’s ophalen. Bijna 60% komt op de site via een bookmark of bijvoorbeeld een link in een e-mail. 35% komt via een zoekmachine op de site, waarbij Google veruit favoriet is: 90,7%. De rest komt via een verwijzing in een andere website.

---