Behoud en bescherming van het Zaanse erfgoed

Zaanse Schans

• Handhaving kwaliteit een zware opgave

Op 16 december 2013 stuurde het bestuur een brief aan de gemeente Zaanstad, met het verzoek de monumentenverordening op de Zaanse Schans beter te handhaven. Met enkele voorbeelden, voorzien van foto’s, werd zichtbaar gemaakt dat exploitanten zonder vergunning het door hen gebruikte monumentale pand ontoelaatbaar schade toebrachten.

De gemeente heeft de vereniging in 2014 bericht dat in gezamenlijk overleg een breed traject is opgezet, waarbij de exploitanten worden gewezen op hun overtredingen. Vervolgens wordt overlegd over de gewenste aanpak. Soms is dat herstel, soms het aanvragen van een vergunning ter legalisering van de aanpassing.

In de loop van 2015 kwam er een duidelijke overtreding bij. Het achtererf van Museum Zaanse Tijd, waarvoor een goed inrichtingsplan bestond, dat paste in het beeldkwaliteitsplan, is in enkele dagen geheel vervangen door een betegeld en beklinkerd terras, op een wijze die wellicht past bij de 21e eeuw, maar ronduit vloekt met de stijlkamer van 1850 die de Zaanse Schans wil en behoort te zijn. De vereniging heeft zowel de stichting Zaanse Schans als het museum aangeschreven en de gemeente geïnformeerd en aangesproken op de noodzaak van handhaving van het beschermde dorpsgezicht.

 Het achtererf van het Museum Zaanse Tijd, gezien vanaf de Julianabrug (foto Piet Koster, december 2015).

Helaas moet geconstateerd worden dat de voortgang in deze acties na twee jaar heel beperkt is. In slechts een enkel geval is er resultaat geboekt. Zo heeft het gesprek dat ons bestuur in 2014 met twee ondernemers voerde ertoe geleid dat de storende Engelstalige teksten bij het pand naast De Walvis verdwenen zijn. Daar hebben wij de betrokken ondernemers schriftelijk mee gecomplimenteerd. Maar flagrante overtredingen als het uitgezaagde ijsluik en de tuin van het museum worden door de gemeente via een legalistische route aangepakt. De betrokkenen moeten een vergunning aanvragen, die wordt afgewezen en daarna kunnen gewijzigde aanvragen worden ingediend. Pas na geruime tijd wordt er aangeschreven. Tot daadwerkelijk handhavend optreden is het nog niet gekomen. In het overleg met de gemeente wordt dit met regelmaat geagendeerd.

• De groei van het toerisme op de Schans wel of niet ruimte geven?

Na de nota van Zaan&Dijk over de Volendammisering op de Schans (2014) – aansluitend op de hiervoor genoemde problemen – is er in directe zin geen gevolg zichtbaar geweest. Het denken, ook binnen het stichtingsbestuur van De Zaanse Schans, is echter wel doorgegaan, evenals de groei van het aantal bezoekers. In 2015 werden al 1,9 miljoen bezoekers begroet en er moet rekening worden gehouden met verdere groei naar bijvoorbeeld 3 miljoen. Het stichtingsbestuur is nu samen met de gemeente een planvormingstraject ingegaan, waarbij wordt nagedacht over de mogelijkheden de bezoekersstroom te beheersen of te accommoderen zonder de uitgangspunten van het gebied – zoals de stijlkamer 1850 – in gevaar te brengen. Bestuur en werkgroepsleden van Zaans Erfgoed nemen deel aan dit traject. Zowel het remmen van het aantal toeristen als het uitbreiden van het gebied om de gevolgen van de groei te spreiden maken deel uit van het onderzoek. Gezien de sterke groei, die nu al enkele jaren aanhoudt, is haast geboden. Het jaartal in de naam van het project Ruimtelijk Masterplan 2030 kon wel eens snel door de ontwikkelingen worden achterhaald.

• Schipperplein geopend en Wevershuis binnenkort gereed

Op 26 maart 2015 is het vernieuwde Schipperplein geopend. De Historische Commissie van de Zaanse Schans, en speciaal onze vertegenwoordiger daarin, heeft daaraan een grote bijdrage geleverd. Het Wevershuis is eveneens nagenoeg gereed en wordt ingericht en beheerd als dependance van het Zaans Museum.

De Historische Commissie is overigens in gesprek met het stichtingsbestuur om de effectiviteit van haar inbreng te kunnen verhogen.

• D’ Oude Wolf boekt een voorlopig succes

In 2013 is door enkele in de stichting D’ Oude Wolf samenwerkende partijen, waaronder Zaans Erfgoed, veel energie besteed aan een poging om een meer passende bebouwing van het Jacob Visterrein tot stand te brengen. Het bestemmingsplan laat daar industriebebouwing toe. De grondeigenaar probeerde van de gemeente toestemming te krijgen om er woningen te bouwen. Op 6 april 2015 heeft de gemeenteraad besloten niet mee te gaan met het bouwplan van de eigenaar Rito Holding en een nieuw bestemmingsplan te maken. Als ijkpunten voor het nieuwe plan werd gewezen op aansluiting op de Zaanse Schans en de verdere omgeving, het plan van Zaan en Dijk en een Zaanse uitstraling. Vanuit de vereniging wordt onder meer een scheepswerf genoemd als gebruiksmogelijkheid voor een gedeelte van het terrein. De gemeente is nu doende het nieuwe bestemmingsplan op te stellen.

• Calamiteitenpalen noordelijk van de Julianabrug ongewenst

Een artist’s impression van de calamiteitenpalen bij de Julianabrug, hier nog zonder aangemeerd schip.

In april verscheen de aankondiging dat de gemeente calamiteitenpalen in de Zaan ten noorden van de Julianabrug wilde zetten. De palen zijn bedoeld om er schepen aan af te meren, bijvoorbeeld als de brug niet kan worden geopend en een schip moet wachten. Wij menen – met andere partijen – dat dergelijke palen storend zijn in het prachtige gezicht vanaf de Julianabrug naar het beschermde dorpsgezicht Zaanse Schans. Een andere locatie, verder weg van de brug, zou mogelijk moeten zijn. Bij brief d.d. 20 april heeft het bestuur de gemeente laten weten bezwaar te zullen maken.

Toch werd een vergunning afgegeven en daartegen heeft de vereniging op 25 september een bezwaarschrift ingediend. Er is nog geen uitspraak gedaan.

 

Samenwerkingsovereenkomst met gemeente Zaanstad

De medio 2014 gemaakte afspraken met de gemeente Zaanstad werpen hun vruchten af. Er is een intensief contact met de gemeente ontstaan. Dat maakt het mogelijk goede afspraken te maken over te beschermen panden, maar geeft ook de ruimte om andersoortige vragen vlot beantwoord te krijgen. Piet van Nugteren en Christiaan Homburg vertegenwoordigen de vereniging in dit overleg, met Jan Piet Bloem als zeer betrokken link naar het bestuur. In de werkgroep Meldpunt, Advies & Documentatie worden aandachts- en voortgangslijsten m.b.t. bedreigde en aandacht-vragende objecten actueel gehouden en wordt het overleg met de gemeente voorbereid.

Het formele doel van de samenwerking – het verhogen van het aantal te beschermen panden – komt overigens maar langzaam van de grond. Van onze kant is inmiddels een enkele beschrijving aangeleverd: Zuiderhoofdstraat 54a. Uit eerdere acties liggen reeds enkele voorstellen bij de gemeente. Enkele zijn nog in voorbereiding of gepland voor 2016. Op de lijst van voornemens staan panden in Zaandam, Krommenie en Westzaan. Ook de gemeente zelf heeft inmiddels middelen beschikbaar om beschrijvingen te laten maken. Een groot aantal stolpen, woon- en bedrijfsgebouwen zijn genomineerd om beschreven en beschermd te worden! Dit krijgt verder vorm in 2016 en daar zullen wij in een volgend verslag over rapporteren. Het wachten is op het starten of afronden van de gemeentelijke aanwijzingsprocedure voor: Zuiderkerkstraat Koog aan de Zaan (hofje), Westknollendam 54, Zuiderhoofdstraat 54A (Krommenie), Hogedijk 123-129 (Zaandam), Ensembles Westzijde 173-193 (Zaandam) en Padlaan 40-74 (Krommenie), Zuideinde 5 (Westzaan).

De vereniging heeft in de vorm van een interview meegewerkt aan een interne audit bij de gemeente Zaanstad, waarbij de effectiviteit van het monumentenbeleid onder de loep werd genomen. Wij hebben daarbij vooral de weinig krachtige handhaving van de wet- en regelgeving op het terrein van monumenten aan de orde gesteld, specifiek op de Zaanse Schans. Dit heeft ook een plek gekregen in de aanbevelingen, die door B. en W. werden overgenomen.

In het maartnummer van het blad Heemschut zal een artikel verschijnen over de samenwerking met de gemeente Zaanstad, gebaseerd op een gesprek met zowel onze vereniging als de gemeente Zaanstad. Het artikel is het gevolg van een door onze vereniging verzorgde excursie van het Noord-Hollandse bestuur van Heemschut in Oud Zaandijk. In maart 2016 organiseren wij voor de leden van Heemschut een excursie naar Zaandijk en de Zaanse Schans.

Kerk Zaandijk gerestaureerd, inbouw volgende stap.

De restauratie van de kerk is gereed en momenteel is de inbouw van appartementen in voorbereiding. Ook aan de omgeving wordt gewerkt, zodat er een nieuw centraal dorpspleintje kan ontstaan. Een pakhuisje dat tegen de kerk aan stond wordt binnen dit gebied verplaatst. Het was niet beschermd, hoewel wij bij een inspectie wel waardevolle aspecten ontdekten. Wij hebben de eigenaar/initiatiefnemer aangemoedigd aan een zorgvuldige ontmanteling en herbouw te werken en dit lijkt succesvol.

Zaanse houtloodsen in Hoogeveen en Kampen blijven waarschijnlijk behouden

In het voorjaar van 2013 werd duidelijk dat in Hoogeveen een voormalige Zaanse houtloods van houthandel Dekker uit 1880 stond, die gesloopt dreigde te worden. Deze was in 1959 naar Hoogeveen verplaatst. Het is niet gelukt deze loods nu naar Zaanstad terug te krijgen. Gelukkig werd inmiddels de waarde van behoud in Hoogeveen ingezien en daar krijgt de loods nu een nieuw leven.

In 2015 werden wij benaderd over een andere voormalige houtloods van de firma Dekker uit het begin van de 20^e eeuw, die in 1957 naar Kampen werd verplaatst en nu overbodig is geworden. Er is contact gelegd met de stichting Zaanse Pakhuizen. Er is een goede kans dat de loods na demontage naar Zaanstad kan worden getransporteerd en opgeslagen voor nader gebruik.

Overige monumenten

Er zijn in 2015 geen nadere ontwikkelingen betreffende Westzijde 38. Wel vroeg het gemeentelijk monument Zaanweg 44 veel aandacht. Nadat een van onze leden illegale sloopactiviteiten waarnam hebben wij de gemeente gevraagd hiertegen op te treden. Dat is gebeurd. Een bouwer-ontwikkelaar heeft vervolgens na overleg met onze vereniging een verbouwplan ingediend. Na vele aanpassingen is dit uiteindelijk door de Welstandscommissie goedgekeurd en is een bouwvergunning afgegeven. Niet iedereen is even geestdriftig over de historische kwaliteit van het nieuw te bouwen pand, maar het is zeker een verbetering ten opzichte van het verpauperde bouwwerk van de afgelopen jaren. De gemeente heeft toegezegd de bouw intensief te zullen volgen.

Aanvankelijk bestond enige scepsis over de bouwactiviteiten bij het pand Padlaan 2 (Weversend). Er wordt een aanbouw aan het pand gebouwd, te gebruiken als uitvaartcentrum. Gebleken is dat dit binnen de vergunning gebeurt, met aandacht voor het monumentale karakter.

Pakhuizen Maas, Waal, Schepel en Wormerveer definitief gered

De pakhuizen Maas, Waal en Schepel zijn op 21 januari 2015 formeel overgedragen aan de nieuwe eigenaar (stichting Zaanse pakhuizen). De exploitatievooruitzichten zijn goed. Pakhuis Wormerveer is overgegaan naar Vanilia.

Hembrugterrein in ontwikkeling

De ontwikkelingen op het Hembrugterrein vorderen gestaag. Gebouwen worden wind- en waterdicht gemaakt en verhuurd aan diverse bedrijven. Ook de nieuwe ontsluitingsweg is begin 2016 geopend. De monumentaliteit van een groot aantal gebouwen is voor velen niet erg zichtbaar. Ook het zeer omvangrijke terrein wint nog niet aan kwaliteit.

Jammer is dat inmiddels de stichting Hollandroute de vestiging in het Stationsgebouw heeft moeten opgeven.

Project Oral History Hembrug overgedragen aan stichting Hembrugmuseum

De plannen voor het Hembrugmuseum hebben wel een stevige vorm gekregen. In samenwerking met het Rijksvastgoedbedrijf is de gedachte ontwikkeld om een vaste expositie in enkele overbodig geworden transformatorgebouwen onder te brengen. Dit zal onder auspiciën van het Zaans Museum worden uitgevoerd.

Toen het stichtingsbestuur voor het Hembrugmuseum vaste vorm had gekregen en de toekomst van de collectie ook gewaarborgd was heeft de vereniging het project Oral History definitief overgedragen aan de stichting. Dat betekent dat het geproduceerde materiaal en de resterende subsidie nu bij het bestuur van de stichting Hembrugmuseum berusten. De projectleider Oral History Hembrug van de vereniging, Conny Scholtes, heeft daartoe nog de nodige afrondende werkzaamheden verricht. Het stichtingsbestuur heeft het voornemen nu eerst een of meerdere pilotfilms te produceren, waarvoor de verzamelde en deels uitgewerkte interviews de basis bieden.

Zaanse Houtacademie stagneert

De activiteiten van de Zaanse Houtacademie zijn helaas tot stilstand gekomen. De trekkers van de activiteit konden er door persoonlijke omstandigheden niet meer voldoende activiteiten voor uitvoeren. Met de brochure ‘Zaanse Allure’ is wel een bruikbare erfenis achtergelaten, die handreikingen biedt voor het streekeigen bouwen in de Zaanstreek. Ter afronding wordt nog een video geproduceerd over de herbouw van het Assendelftse wevershuis aan de Zaanse Schans.

Sail 2015 en het Europees jaar van het Industrieel Erfgoed aanleiding voor veel activiteiten

De aankondiging van de Raad van Europa dat 2015 het jaar van het Industrieel Erfgoed zou worden leidde tot een initiatief van enkele enthousiaste Zaankanters om onder de vlag van de daartoe opgerichte stichting Festival Industriecultuur Zaanstreek een aantal culturele activiteiten te ontwikkelen. Waar mogelijk heeft onze vereniging daar haar medewerking aan gegeven. De Zaansafari’s, waarbij ’s avonds langs aangelichte industriegebouwen en molens werd gevaren, waren een groot succes. Maar ook het naar het Verkadegebouw in Zaanstad halen van een provinciaal congres over industrieel erfgoed mag als wapenfeit worden genoemd.

Daar 2015 ook het jaar van Sail was, maakte de gemeente Zaanstad tevens een aantal op de Zaangerichte activiteiten mogelijk. Daartoe werd de stichting Stad aan de Zaan opgericht, die als subsidie- en organisatieplatform fungeerde. Ook enkele van hun activiteiten hadden een erfgoedaspect.

Onze vereniging heeft de combinatie van deze twee initiatieven verwarrend gevonden. Ook de communicatie verliep vanuit onze optiek niet vlekkeloos. Niettemin hopen wij op een – gestroomlijnde – voortzetting in 2016.

Veel aandacht voor ophaalbruggen

Het toeval wilde dat wij in 2015 aandacht hebben moeten geven aan vernieuwings- en nieuwbouwplannen voor vier bruggen: de Zaanbrug in Wormerveer en ophaalbruggen bij Haaldersbroek, tussen de Enge en de Wijde Wormer en bij de Bartelssluis.

De vernieuwing van de Zaanbrug leidde tot veel aandacht in de pers. Onze vereniging heeft haar standpunt in een vroeg stadium aan de projectleider bekend gemaakt. Voorafgaand aan de presentatie aan het publiek konden wij met de architect over het ontwerp van gedachten wisselen. Het was een zeer positief gesprek. Tijdens de latere presentatie kreeg de architect applaus van de aanwezigen voor zijn ontwerp. De verdere uitwerking lijkt enige vertraging te hebben opgelopen.

Bij Haaldersbroek gaat het om een ophaalbrug die het kleinschalige beschermde dorpsgezicht verbindt met Het Kalf. De gemeente Zaanstad is van plan deze brug te vervangen en daarbij ook te vergroten. Onze zorg is dat daardoor het dorpsgezicht geschaad wordt. De kleinschaligheid van het woonbuurtje verdraagt geen zwaardere brug. Ook is dit voor het verkeer niet echt zinvol, omdat de straatjes smal zijn en moeten blijven, terwijl het naastgelegen sluisje niet kan worden verbreed..

Tussen Enge en Wijde Wormer ligt eveneens een ophaalbrug, in eigendom bij het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Daar het niet meer nodig is de brug voor doorvarende schepen op te halen neigde het HHNK naar een verbrede brug zonder bovenbouw. Wij hebben er in een brief van 5 oktober 2015 op gewezen dat dat strijdt met het historische beeld. Naar verluidt is inmiddels gekozen voor een brug met bovenbouw, mogelijk in een modernere vorm. Wij hebben nog geen antwoord op onze brief ontvangen.

Tot slot werd er in de gemeenteraad van Wormerland een besluit genomen over een nieuwe brug bij de Bartelsluis. Wij hebben in een brief van 12 november 2015 aan de Raad van Wormerland adhesie betuigd aan de inbreng van Zaan & Dijk. De gemeenteraad heeft gelukkig besloten tot aanleg van een lage ophaalbrug, in overeenstemming met onze voorkeur.

Eerste inbreng Zaans Erfgoed in proces MAAK.Zaanstad

De gemeente Zaanstad wil een nieuwe investerings- en uitvoeringsagenda opstellen om te werken aan een ‘sociaal duurzame stad, waar mensen zich thuis voelen en met plezier wonen en werken’. Daartoe is een aantal discussies en andere activiteiten georganiseerd, waaraan ook door (bestuurs)leden van Zaans Erfgoed is deelgenomen. Het bestuur heeft in samenwerking met de stichting Zaans Schoon en afgestemd met verschillende actieve leden van de vereniging ook een schriftelijke inbreng geleverd. In een brief van 17 december 2015 hebben wij gepleit voor, samengevat:

• De oude wijken Zaanser maken
• Het Zaanse bouwen: meer dan een Groene Golf
• De Zaanse structuur als ruggengraat
• Doe meer met hout
• Gemeente actief op de Zaanse Schans
• Bouwopgave in de stad en niet daarbuiten
• Hembrugterrein gemengd ontwikkelen
• Monumenten op de eigen plek handhaven.

Het bestuur zal het vervolg van het proces zorgvuldig volgen.

Diversen

De vereniging heeft samen met de stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed het initiatief genomen voor publicatie van de Zaanse Encyclopedie uit 1991 op internet. Vooralsnog betreft het een besloten publicatie via het Gemeentelijk Archief Zaanstad. Er zal nog het een en ander rond het copyright moeten worden geregeld om een publieke site mogelijk te maken.

Aan het eind van 2015 kon het bestuur nog met vreugde kennis nemen van het initiatief om de Zaanse Blusboot De Weer voor de streek te behouden. Bij dit initiatief zijn ook enkele leden van de vereniging betrokken. Het bestuur heeft gemeend de hiertoe opgerichte stichting te steunen met een eenmalige bijdrage van € 1.500. Dit omdat wij menen dat ook het maritieme erfgoed in de Zaanstreek onze steun verdient.

Bijzondere vermelding verdient de oprichting van een Stichting Papiergeschiedenis Zaanstreek “De Hollander”. Enkele actieve leden hebben samen een stichting opgezet die zich richt op het verzamelen, bewaren en delen van kennis van de Zaanse papiergeschiedenis.

De Zaanstreek noemen wij met recht en reden het oudste industriegebied ter wereld. Ons actieve lid Jur Kingma werkt aan een boek over de veranderingen die deze industrie heeft doorgemaakt. Het zal in 2016 worden uitgegeven door de Uitgeverij Noord-Holland, met steun van onder meer onze vereniging.